Etgar Keret
Sanatsal Özgürlük –iptal
Salman Rüşdi, okumanın ve yazmanın büyüleyici tesirinin delillerinden biri benim için. Yalnızca bir sefer karşılaştık, beş dakika, New York’ta bir şenlik açılışında lakin onu tanıdığımı hissediyorum. Çok güzel bildiğim tıpta bir aktiflikte bıçaklandığını duyduğumda bu vahim olay daha da hassas bir hal aldı. Rüşdi’nin süratle güzelleşeceğine ve abonesi olduğum Substack bülteninin e-postamda belirmeye devam edeceğine inanmak istiyorum, eski bir dosttan gelen mektuplar üzere… Dünyaya ve tutarlılığına gelince, o bahiste o kadar optimist değilim.
Salman Rüşdi’yi daha çok kitaplarından tanıyorum. Hakkında mevt fetvası verilmesine neden olan ‘Şeytan Ayetleri’ romanını yayınladıktan sonra pek çok yayın organı Rüşdi’nin yazılarını “cesur” diye nitelendirmeye başladığında şaşırmıştım. Edebiyatın nasıl yürekli olabileceğini anlamakta zorlanıyordum; ben ne vakit yazmaya otursam bir şey hayal ederim. Kışkırtıcı ya da riskli hususlara girsem bile bu iş zerre kadar yürek gerektirmez zira bütün yaptığım, hayali bir kahramanlar dünyasında, kapağında “kurgu” yazan bir kitapta, hiçbir vakit gerçekleşmemiş bir kıssa anlatmaktan ibarettir. Sinemada önümde oturan adama sinemanın ortasında cep telefonuyla konuşmayı bırakmasını söylemek o denli mi mesela? O çok farklı bir sıkıntı. Çok daha korkutucu.
Cuma akşamı Rüşdi’nin bıçaklandığını öğrendiğimde iki sefer üzüldüm: Zihnini ve imgelemini yazıları vasıtasıyla yakından tanıdığım harika yetenekli bir adamın bu türlü bir hücuma maruz kalmış olmasına ve bu türlü bir dünyada yaşadığıma üzüldüm–imgelem dünyasının bütün yaratıcı elçilerine tanınan ve benim her vakit kati bir gerçek olarak gördüğüm diplomatik özgürlüğün parçalandığı bir dünya bu bahsettiğim… Edebiyat fakültelerinin ‘Lolita’yı okutmayı reddettiği, Rusya Ukrayna’yı işgal ettiği için Dostoyevski konferanslarının iptal edildiği, Oscar ödüllü oyuncuların kendilerini canlı yayında stand-up komedyeni tokatlayacak kadar fütursuz hissettikleri, gazetecilerin ve karikatüristlerin okurları gücendirecek bir niyet ya da espri yayınladıkları için öldürüldükleri bir dünya, hem sanatçı hem de sanat için tehlikeli. Çift taraflı bir sokak bu; muharrir, fikirleri ve fantezileri yüzünden bıçaklanırken, yaratıcı sanatkarın dini, ahlaki ya da siyasi alanlarda sıkıntılı davranışları kimseye ziyanı olmayan sanatının boykot edilmesiyle cezalandırılıyor. Sanatsal özgürlük, totaliter rejimler ve dini hareketler tarafından kısıtlandığı geçmişten farklı olarak bugün bütün cephelerden atak altında. Buna sanatı ayıplama ve boykot sistemiyle denetlemeye istekli görünen liberal kesim de dahil. Bu gerçeklikte sanatçı da, sanat da inançta değil. Sanat, pragmatizm ve gündemle kısıtlanmayan bir sığınma alanı olmaktan çıktı. Onun yerine birilerini kızdıran fikirler öne süren sanatkarların kendilerini ve yapıtlarını kanlar içinde bulabilecekleri bir savaş alanına dönüştü.
Kaygılı biri olduğumu söylemek yanlış olmaz. Hakkımda pek çok öteki şey söylemek de yanlış olmaz; huzurlu bir insan olmadığım, biraz ödlek ve paranoyak olduğum –gerçi “kaygılı” biraz kibar bir sözcük lakin hedefimiz hakaret yağdırmak değil. Aslında kaygılanmak için pek çok nedenim var. Beni sık sık dünyanın bir anda bana düşman kesilebileceğini söyleyerek uyaran, soykırımdan kurtulmuş bir anne ve babanın çocuğuyum, savaş ve terörizm dolu tipik bir İsrail çocukluğu yaşadım. Üç yıl, mecburî ve bunaltıcı askerlik hizmeti yaptım. Bütün bunlar bana dünyanın ziyadesiyle acımasız ve şiddet dolu olabileceğini öğretti, bu yüzden dikkatli olmaya çalışırım. Nereye gitsem –kafeterya, ayakkabıcı, tren istasyonu– daima tetikteyimdir; insanları tarar, her vakit çıkışı ararım, salt inançta olmak için. İnsanın başına ne geleceği belirli olmaz. Yalnızca sahnede, okuma yaparken gardımı indirecek kadar inançta hissediyorum kendimi, bir de yazarken. Bu, akıl yürüterek vardığım bir karar değil, içimde şunları söyleyen rahatlatıcı ses sayesinde: “Hayat korkutucu; tehlikelerle dolu; yollar, virüsler, münasebetler. Bunların rastgele biri her an elinde patlayabilir. Lakin şu anda orada olmadığın için şanslısın. Sığınma alanındasın. Bu sahne, imgelem ve hissin yıkılması olanaksız duvarları tarafından korunan inançlı bir cennet. Görkemli bir bakış açısı sunmasına karşın hayatın yetki hududunun dışında kalan bir yer. Düşünebileceğin, yazabileceğin, dinlemek isteyen herkesle endişelerini ve hasretlerini paylaşabileceğin bir yer burası.” Bu türlü bir yer var olduğu için şükretmediğim tek gün yok. Zira örneğin, üniversitedeki dekanıma avladığım topal koala yavrularını yediğim tekrarlanan bir hayal gördüğümü söyleyecek olsam bu, vazife süremi etkileyebilir. Bu hayalden vegan arkadaşıma kelam edecek olsam, azar ya da tokat yiyebilirim. Ancak rüyayı sahnede paylaşsam ya da ona dair bir hikaye yazsam bir sorun çıkmayacağını bilirim. Zira sahne, hikayeyi yazarken kullandığım sözcükler üzere, bu dünyanın bir kesimi değil. Sahne, gerçek, somut, pragmatik, kanunlara sıkı sıkıya bağlı dünya ile imgelem dünyasının ortasında tampon bir bölge. Gerçekliği yaratıcılıktan ayıran bu tarafsız bölgede hukuk, kâr ve ziyan yok, yalnızca özgürlük var.
Tanrı’ya inansaydım Salman Rüşdi’nin sıhhatine kavuşması için dua ederdim. Doğrusunu söylemek gerekirse, tam olarak inanmadan bile olsa kendimi daima olarak birkaç gün sonra Rüşdi’nin yeni bültenini alma umuduyla dua ederken buluyorum. Sıhhati için dua ederken bir agnostik dua daha eklemeden edemiyorum: Kitap sayfalarının, sinemaların, tiyatro sahnelerinin bir defa daha düşünmenin, hayal etmenin, kaygılarımızı ve zaaflarımızı çılgın, ikircikli, baş karıştırıcı ve rahatsız edici hikayelerle tabir edebileceğimiz bir dünya için dua ediyorum. Evet, şaşırtan ve rahatsız edici bu. Zira sonuçta bizi öfkelendiren, dumura uğratan, dünya görüşümüzü sarsan bir şey okusak bile gerçek değil anlatılan. Yalnızca kıssa.