Işıl Kahraman x [email protected]
Milliyet Arkeoloji’nin mayıs ayında yayımlanan 14. sayısında Mimar Hermogenes’i anlattığım yazıdaki “hexastyle” terimi fazlaca spesifik olması itibariyle yazı düzenlenirken “hexagonal” ile karıştırılınca bahisle ilgili yanlış bilgilenmeye yol açmış olabilir diyerek bu durumu bir “terminolojik bilgilendirme” fırsatına dönüştürdüm. “Hexastyle peripteros” planı mazeretiyle sizlere Antik Yunan mimarisindeki tapınak planlarından ve bağlı tabirlerden kelam etmek istiyorum. Umduğum o ki Antik Çağ’ın Yunan sanatında, M.Ö. 7. yüzyılın ikinci yarısından itibaren form bulmaya başlayan ve mimari kanadın çok değerli bir ögesi olan tapınaklarda kullanılan planlara ait, çok ayrıntıya girmeden vereceğim nispeten kolay bilgiler bu hususa ilgi duyan okuyucularımızın antik yerleşimlere yaptıkları ziyaretleri daha manalı ve anlaşılır kılmaya yardımcı olur.
Hangi kısımlardan oluşur?
Öncelikle, dikdörtgen planlı tapınak yapılarının prototipinin “megaron” denilen, avlusunda ahşap sütunları bulunan Miken konutları olduğunu belirtelim. Bu form vakit içinde gelişip farklı planlarda uygulanarak tapınak mimarisinin ana formunu oluşturmuştur. Bu gelişim sürecinde çeşitli tapınak planları gözlemlenir. Ancak evvel tapınakların kabaca hangi kısımlardan oluştuğunu kısaca aktaralım:
Stylobat: Tapınağın oturduğu, krepidoma (basamaklar) üzerinde oluşan düz alan.
Ante: Tapınak duvarlarının sonlandığı duvar uzantısı
Naos (Cella): Tapınağın kült heykelinin de içinde bulunduğu ana yer.
Pronaos: Naosun önünde yer alan, nispeten küçük giriş kısmı.
Opisthodomos: Naosun ardında bulunan pronaos gibisi yer.
Pteroma: Tapınağın naos duvarı ile sütunları ortasında kalan alan, koridor.
Peristasis: Tapınağı çevreleyen sütun dizisi.
Arşitravı (baştaban) da içeren saçak ve alınlıktan oluşan çatı yapısı.
Tapınak planları
Tapınak planlarını da şu halde sınıflandırabiliriz:
Anteli tapınak (Templum in antis): Bu plan tipinde iki ante ortasında iki adet sütun yer alır.
Çift anteli tapınak: Ön ve artta, içlerinde ikişer sütunlu anteleri bulunan tapınak.
Prostylos tapınak: Ön tarafında ante duvarları ve onun önünde de anteler ve öteki sütunlarla aks oluşturacak halde konumlanmış dört sütun bulunan tapınak
Amphiprostylos tapınak: Ön ve art cephelerinde prostylosta olduğu üzere sütun sırası bulunan tapınak.
Peripteros tapınak: Cellanın etrafında tek sıra sütun dizisi bulunan tapınak
Dipteros tapınak: Cellanın etrafında çift sıra sütun dizisi bulunan tapınak.
Pseudodipteros tapınak: Cellayı çevreleyen sütun dizisinin bir sütun dizisi kadar boşluk bırakılarak sıralandığı (sahte dipteros) tapınak. Bu planlar dışında pseudo peripteros (sahte peripteros), tholos (dairesel tapınak) ve öteki planların farklı versiyonları da kullanılmıştır lakin üsttekiler en çok uygulanmış olanlardır. Üstteki açıklamalardan da anlaşılacağı üzere peripteros, dipteros vb. tabirler dikdörtgen planlı tapınakların duvarlarını çevreleyen sütunların ne formda konumlandığına ait tabirlerdir. Bu yazıya vesile olan hexastyle, tetrastyle üzere sayısal ön eklere gelirsek; bunlar, çok sık kullanılmamakla birlikte, tapınak duvarını çevreleyen sütunlardan kısa taraflarda yer alan kısımdaki sütunların sayısı ile ilintilidir. Örneğin Teos’taki Dionysos Tapınağı 6×11 sütunlu bir hexastyle peripteros; Ankara’daki Augustus Tapınağı (ilk dönemi) öndeki dört sütunuyla tetrastylos prostylos, artta iki iç sütunu ile distyle in antistir. (Dış sütun sırasının sonraki yıllarda eklendiği düşünülmektedir.)
Orantılama sistemi
Tapınakların özelliklerini söz etmekte kullanılan bir diğer ayrıntı terimi de sütunların birbirlerine olan uzaklıklarında kullanılan orantılama sistemine ilişkindir ve sütun alt çapının sütun açıklığına olan oranı ile belirlenir. Örneğin Efes Artemis Tapınağı (2. Evre) eustylos (1:2 1/4) unsurlarına uygun olarak inşa edilmiştir. (Teos Dionysos Tapınağı’nın da eustylos bir tapınak olduğu düşünülüyordu lakin yapılan çalışmalar, tapınaktaki mimari ölçülerin belirtilen oranlara uymadığını ortaya koymuştur.) Priene Zeus Tapınağı’nda kullanılan systylos (1:2), Chrysa Apollon Smintheion’da kullanılan pyknostylos (1:1 1/2) da örnek olarak verilebilir.
Estetik ve plastik stil
Dorik, Ionik, Korinth üzere tabirler ise yapılarda kullanılan düzenler ile temaslıdır ve en bariz formda tapınağın estetik ve plastik açıdan tarzını söz eder. Dor nizamında sütun “stylobat”a oturur ve epeyce sade bir sütun başlığı (“ekinus” ve “abakus”tan oluşur) kullanılmıştır. İon nizamındaki sütunlar altlıklar üzerine oturur ve başlıklarında volüt (spiral formundaki süsleme detayı), yumurta dizisi üzere süslemeler yer alır. Korinth ve kompozit tarzda tekrar sütun altlıkları bulunur ve sütun başlıklarında ağır bitkisel kabartmalar bilhassa akanthus yaprakları en ayırt edici özelliklerdir… Kelamını ettiğimiz farklılıklar, yapının arşitrav ayrıntılarında ve sütunların yivlerindeki karakteristikte de kendini gösterir. Aslında tapınak tarzları bu kısa terminolojik bilgilendirme yazısına sığmayacak kadar kapsamlı bir bahis lakin en azından isimleri duyduğumuzda bağlamını algılamamıza yararı olur diyerek bu kadarını eklemekle yetineceğim. Tahminen diğer bir yazının ana konusu olarak çok daha ayrıntılı aktarmak mümkün olur ileride…