Sherlock Holmes karakteri, edebiyat tarihinin en meşhur ve en enteresan kahramanlarından biridir. Uzun uzunluğu, büyük burnu, pek değerli pipoları, büyüteci, kıvrak zekâsı, tümevarım sistemini kullanmadaki başarısı onun karakteristik özellikleridir. Sherlock Holmes karakteri o kadar sevilmiştir ki “dedektif” kavramı onunla özdeşleşmiştir. O denli ki kıyafetlerinden haline varana dek karikatürlerdeki, sinemalardaki ve dizilerdeki dedektif tipolojisine ilham vermiştir.
Sherlock Holmes’un yaratıcısı Sir Arthur Conan Doyle, hekimlik mesleğinde başarılı olamayınca yazma işine yük vermiş, bu sayede meşhur olmuştur. Sherlock Holmes, Sir Arthur Conan Doyle’u fazlaca çağrıştıran Doktor Watson’ı yardımcısı seçerek müellifine vefa borcunu ödemiştir. Ayrıyeten, kıssaların anlatıcısı da çoklukla Doktor Watson’dır.
Peki bu kahramanı benzerlerinden ayıran nedir? Bu noktada onun sosyolojik tarafına ve etik anlayışına değinmekte yarar var. Öbür bir deyişle onu bir anti-kahraman olarak düşünmeye çalışabiliriz. Hakikaten, Holmes sonuçta bir kanun insanı olduğu üzere öncelikle “kanun” tariflerine göz atmak yerinde olur.
Türk Dil Kurumu: “Hukuk”, “yasa” ve “geçerli olan kural”.(1)
Adalet Bakanlığı Hukuk Sözlüğü: “Anayasanın yetkili kıldığı organ tarafından bir halde ve bu isim altında tespit edilmiş bulunan genel, daima ve soyut hukuk kurallarıdır.”(2)
Her iki tarifte da “kanun” kavramını açıklamak için “kural” sözünün kullanılıyor oluşu göze çarpar. Öyleyse “kanun” bir çeşit kural sayılabilir. Kanun insanı da bu kuralların işleyişine yardım eden kişidir. Tam da bu noktada Holmes’un ne derece kanun insanı olduğu tartışmaya açıktır zira karşımızda devletin kanunlarına sıkı sıkıya bağlı olan bir bekçi yoktur. Tersine devletin kanunları ve kendi vicdanı ortasında hassas bir istikrar gözetir Sherlock.
İlk olarak onun asıl itkisi sanat addettiği mesleğini icra ederek garip ve karmaşık hadiselerini çözmektir.
İkinci olarak, yeri geldiği vakit ceza verme işini devlete bırakmadan kendisi üstlenir. Bu noktada bir kanun beşerinin işini yapmakla birlikte resmi cezalara başvurmaz. Bazen hatalıyı vicdanıyla baş başa bırakır, bazen adalete teslim eder, bazen de ona dokunmaz. Bu istikametiyle Sherlock Holmes adaletin gayriresmi bir temsilcisi sayılabilir. Yani bir anti-kahraman…
Üçüncü olarak, yalnızca hata hadiseleriyle ilgilenmez Sherlock. İlgisini asıl çeken olayların ne derece farklı ve sıkıntı olduğudur. Böylelikle görünenlerin ardında yatanları ifşa etmek ister.
Dördüncü olarak her ne kadar müşterilerinden fiyat alsa da asıl motivasyonu para değildir. Fiyat, Holmes için küçük bir prosedürden ibarettir.
Beşinci olarak, mesleği sayesinde insanların özel hayatlarını bütün detaylarıyla öğrenir. Yani toplumsal tabakanın üst kesitlerindeki insanların “dışarıdaki” ve “içerideki” hayatlarını kıyaslama bahtı yakalayarak sosyolog tutumuyla tespitler yapar.
Son olarak, olayları çözdüğünde asıl hedefi çözmenin hazzına kavuşmak olsa da insanların keyifli olduğunu görmek onu sevindirir.
Görüldüğü üzere Sherlock Holmes karakteri kanun, etik, resmiyet, gayriresmiyet üzere kavramları irdeleyen, onları şuur süzgecinden geçirerek kendisine uyarlayan kısmen felsefi bir karakterdir. Üstelik tam manasıyla bağımsız çalışan bir kahramandır.
Tüm bunları akılda tutarak Bauman’ın sosyoloji tarifine bakmalı:
“Geçici bir birinci özet olarak diyebiliriz ki, sosyolojiyi farklı bir yere koyan ve ona belirleyici karakterini veren şey, insan aksiyonlarını geniş çaplı oluşumların öğeleri olarak görme alışkanlığıdır-bu oluşumlar ise karşılıklı bir bağımlılık (eyleme girişilme ihtimalinin ne yapabileceklerine bağlı olarak değiştiği bir durum manasında bağımlılık) ağına takılmış faillerin rastlantısal olmayan birlikteliği biçiminde düşünülebilir. Sosyologlar bu biçimde daima birlikte ağa takılmanın insan faillerin beklenen ve fiili davranışları açısından sonuçlarının neler olduğunu soracaktır.”(3)
Holmes’un işinin bu tanıma paralel düşmesi şaşırtıcıdır zira meşhur dedektif her şeyden önce insan aksiyonlarıyla ilgilenir, bu hareketleri geniş çaplı oluşumlar olarak düşünür ve bu oluşumlar ortasındaki bağlantısallığı tespit eder -mesela, Son Hadise başlıklı kıssada küçük hatalardan yola çıkarak geniş çaplı bir kabahat örgütünün varlığını ispatlar. Özetle, Bauman’ın tabiriyle ağına takılmış faillerin rastlantısal olmayan birlikteliğini gözler önüne serer.
Siegfried Kracauer ise Kitle Süsü yapıtında dedektif romanlarının bâtın dünyaları ifşa ederek toplumsal bir boyut kazandıklarını vurgular:
“(…)Toplumun taşıyıcıları ve bunların fonksiyonları, dedektif romanında kendileri hakkında hesap verir ve örtük manalarını açık ederler. Ancak dedektif romanı, bu dünya tarafından sınırlanmamış bir şuur tarafından yaratılmış olduğu için, yalnızca bu yüzden, kendini gizleyen dünyayı ifşa olmak zorunda bırakır.”(4)
Tüm bunları Sherlock Holmes külliyatı üzerinden açıklamak gerekirse birincinin Benekli Kordon isimli kıssa göze çarpar. Bu metinde iki kız kardeşten birini, odasına kurduğu vantilatör düzeneğinden zehirli bir yılan gönderip öldüren katil bir üvey baba vardır. Başka kız kardeşi de öldürmeye teşebbüs etmiş ancak korkan kız Sherlock Holmes’a başvurmuştur. Olayı çözen dedektif, Watson ile birlikte kızın odasında kalır ve yılan geldiği vakit değneğiyle hayvanı kaçırarak birebir borudan geri dönmesini sağlar. Böylelikle yılan üvey babanın odasına geri dönerek adamı öldürecektir lakin dolaylı yoldan katilin vefatına sebep olmak dedektifin vicdanını sızlatmaz:
“Evet, ve sonuçta başka tarafta duran sahibine saldırdı. Değneğimin darbelerimden kimileri isabet etti ve yılanı kızdırdı, böylelikle birinci gördüğü beşere saldırdı. Bu durumda, direkt olmasa da, Doktor Grimesby Roylott’un ölümünden sorumluyum. Ancak bunun vicdanımı pek rahatsız edeceğini söyleyemem.”(5)
Boscombe Vadisi’nin Esrarı isimli öyküde ise garip bir durum kelam hususudur. Ortada katil zannedilen bir genç vardır. Sherlock Holmes katilin kim olduğunu bulur ama onu polise teslim etmez zira katil yaşlı biridir ve epey hastadır. Sherlock Holmes, katilin çok az ömrü kaldığını öğrenir. Katil, Holmes’a ne yapacağını sorduğunda ise karşılığı hayli manalıdır:
“Sağlığınızı göz önüne alırsak hiçbir şey. Yakında, en ulu mahkemeye hesap vermeniz gerekeceğini siz de biliyorsunuz. Sırrınızı saklayacağım ve lakin McCarthy hatalı bulunursa kullanacağım. Aksi takdirde bu sırrınız, ister hayatta olun ister olmayın saklanacaktır.”(6)
Hikâyenin devamında katil sanılan gencin beraat ettiğini ve asıl katilin yedi ay sonra öldüğünü öğreniriz. İşte, Sherlock Holmes ahlakı ve vicdan anlayışı budur. Onun etik bakış açısını gösteren bir öbür örnek de Mavi Yakut öyküsünün sonunda söyledikleridir:
“(…)polisle uğraşmama gerek kalmadı. Şayet Horner’ın geleceği tehlikede olsaydı her şey öteki türlü olurdu; fakat bu sefil adamın bir daha ortaya çıkacağını sanmıyorum. Bu yüzden dava düşecektir. Sanırım işlenen bir hatası örtbas ediyorum ancak tahminen de bir insanın hayatını kurtarıyorum. Adam o kadar korktu ki bir daha hata işlemez. Onu artık hapishaneye gönderirsen, ömrü boyunca bir hapishane kuşu olur.”(7)
Böylelikle Doktor Watson’ın sözü anlam kazanır: “İşte, yalnızca İlah ismine geliyor Sherlock Holmes.”[8]
Dedektifin sosyolojik halinin ön plana çıktığı metinlerden biri de Akgürgenlerin Esrarı’dır. Bu öyküde Sherlock Holmes ve Doktor Watson bir vakayı araştırmak için gittikleri Aldershot yakınlarında güzel bir görünümün içerisinde hoş çiftlik konutları görürler. Watson, meskenlerden hayranlıkla kelam ederken Sherlock ise tam aksisini düşünmektedir. Çünkü ona nazaran Kracauer’in söz ettiği üzere bu albenili meskenler kabahat işlemek için “ideal” yerlerdir.
“(…)Şehirde kanunun yapamadığını toplum baskısı yapar. Kentteki bir sokakta, ne kadar rezil bir muhit olursa olsun, eziyet edilen bir çocuğun sesi yahut bir sarhoşun narası, komşularda öfke yaratacak ve çabucak yakınlardaki kanunun çarkı bir şikâyetle harekete geçecektir. Fakat bu yalnız konutlara bak. Kanunlardan habersiz zavallı beşerlerle dolu. Bu türlü yerlerde rastlanabilecek zalimlikleri düşün.”(9)
Bir sonuca varmak gerekirse “suç” olgusu sosyoloji alanını çokça işgal eden bir kavram olagelmiştir. İnsanı suça iten saiklerin toplumsal mı kişisel mi olduğu hala tartışma hususudur. Halbuki Sherlock Holmes, çözmeye çalıştığı “adli vakalarda” kendisini sırf “suç” kavramıyla sınırlandırmamıştır. Sıradan üzere gözüken ve hata teşkil etmeyecek olayların dahi örtük bir gerçekliğe işaret ettiğini göstermiştir. Üstelik okura bu gerçekliği sunarken hata ve ceza olgularını yalnızca kendi vicdani prensiplerinden hareket ederek tartmıştır. Böylece, bir kahramandan çok anti-kahraman özellerine sahip bir karakter olduğu söylenebilir.
Dipnotlar
1. www.tdk.gov.tr
2. www.sozluk.adalet.gov.tr
3. Sosyolojik Düşünmek, Zygmunt Bauman, s.17, Detay Yayınları, 7. Basım, 2010
4. Notos Dergisi, s. 42, Haziran-Temmuz 2014
5. Sherlock Holmes Bütün Öyküleri, Sir Arthur Conan Doyle, s.166, Martı Yayınları, 1 Baskı: Ocak 2014
6. Sherlock Holmes Bütün Kıssaları, Sir Arthur Conan Doyle, s.89, Martı Yayınları, 1 Baskı: Ocak 2014
7. Sherlock Holmes Bütün Öyküleri, Sir Arthur Conan Doyle, s.143, Martı Yayınları, 1 Baskı: Ocak 2014
8. Sherlock Holmes Bütün Öyküleri, Sir Arthur Conan Doyle, s.89, Martı Yayınları, 1 Baskı: Ocak 2014
9. Sherlock Holmes Bütün Kıssaları, Sir Arthur Conan Doyle, s.235, Martı Yayınları, 1 Baskı: Ocak 2014