Kuzey Yarım Küre’de kış mevsimi resmen başlıyor. Ekvator’un kuzeyinde yaşayanlar kış gündönümü ile 24 saat boyunca yılın en kısa gününü yaşayacak. Bu nedenle o gün en kısa gün, en uzun gece ya da en karanlık gün isimleriyle anılıyor.
Kış gündönümü antik çağlardan bu yana dünyanın birçok bölgesinde şenliklerle kutlanıyor, hakkında birçok söylenceler yaratıldığı üzere bilimsel tartışmalar da içeriyor.
Peki, kış gündönümü tam olarak neyi söz ediyor?
Kış gündönümü ne vakit?
21 Aralık’ta Kuzey Kutbu Güneş’ten en uzak noktada olduğu için Kuzey Yarım Küre’de kış başlar.
En kısa gün mü, en uzun gece mi?…
Güneş gökyüzünde en alçak noktada, ufuk çizgisine en yakın arada olduğu için 24 saat içinde en kısa vadeli gün ışığına maruz kalır.
Bu Dünya’nın Güneş etrafında dönüşüyle ilgili olduğu için her yıl tıpkı vakte denk geldiği sanılsa da o denli olmaz.
Dünya, Güneş etrafındaki tipini 365 gün 6 saatte tamamladığı için kış gündönümü birtakım yıllar 21 Aralık’a, bazen de 22 Aralık’a denk gelir.
Güney Yarım Küre’de ise bu tarih yaz gündönümünü tabir eder, yazın başlangıcı sayılır.
Uzun gecelerde kuzey ışıkları daha besbelli görünür
En kısa gün ne kadar kısa?
Bulunduğunuz yere bağlı olarak bu değişebilir. Londra’daki Greenwich Gözlemevi’nde ölçüm yapıyorsanız en kısa gün 7 saat 49 dakika 43 saniyedir. Yani gün ışığı mühleti yazın en uzun günün yarısından daha azdır.
Kuzey Kutbu’na yaklaştıkça bu mühlet daha da kısalır. İzlanda’da yalnızca 2 saat 14 dakikadır.
Ekvator çizgisine yaklaştıkça fark hissedilmez kadar az olur.
Kış gündönümü (Kuzey Yarım Küre’de) en kısa gün olsa da bu en erken günbatımı ya da en geç gündoğumu manasına gelmez.
Bir haftayı aşkın bir müddet boyunca sabahları daha karanlık olmaya devam eder; en erken günbatımı ise bu tarihten en az bir hafta evvel olmuştur esasen.
‘Gündönümü’ ne demek?
Ufukta güneşin doğma ve batma noktasında o gün güneş “yerinde sabit” duruyormuş hissi verir.
Dünyanın ekseni eğiktir, yıl içinde kutupların güneşe en yakın yahut en uzak olduğu vakitlere nazaran güneşin hareket dayanıklısı de gün içinde yükselip alçalır.
Kış gündönümü olduğu vakit, Kuzey Yarım Küre’de güneş en alçak noktadadır. Yani Kuzey Kutbu Güneş’ten uzaktır. Esasen Kuzey Yarım Küre’de kış olmasının nedeni de budur.
Oysa Güney Yarım Küre’de yaşayanlar için Güney Kutbu Güneş’e dönük olduğundan orada yaz gündönümü yaşanır.
Kış gündönümü kutlamaları
Birçok kültürde çok eski tarihlerden beri kış gündönümü kutlanır. Kışın hayvanları besleme zorunluluğundan kurtulmak ve beşerler için yiyecek sağlamak üzere kurban kesilir, bira ve şarap fermente edilir.
Özel günlerde yenen bir Çin tatlısı
Asya: Dongzhi Festivali
Başta Çin, Kore ve Japonya olmak üzere Doğu Asya’da bu şenlik yılın en kıymetli kutlamalarından sayılır.
Dongzhi “aşırı kış” manasına gelir. Uzun günlerin başlangıcı ve müspet güç kaynağı olarak kutlanır.
Festivalin kökeni “yin ve yang” ideolojisine dayanır; bu kainatta istikrar ve ahenk ideolojisidir.
Nardugan Bayramı
Roma’da Satürnalya, Antik Yunan’da ise Dionysos Şenlikleri olarak kutlanan, Türklerde Güneş’in Doğuşu manasına gelen ve Ön Türkler’deki atalar kültü devrinden günümüze kadar Orta Asya coğrafyasında Güneş kültü ismine kutlanan bir bayramdır.
Her yıl 22 Aralık’tan sonra gelen birinci dolunayda kutlanır. Bunun nedeni ise Türklerin eski inanışına nazaran tıpkı Mısır mitolojisinde olduğu üzere gece ile gündüzün daima savaş halinde olması ve 21 Aralık günü en uzun gecenin akabinde Güneş’in daha çok görünmeye başlaması, günlerin uzamasıdır.
Bu yüzden Türklerce Ay yılı temeline dayalı olarak 22 Aralık gününü takiben birinci dolunayın çıktığı gün yeni yılın birinci günüdür.
Orta Amerika: Uçuş Dansı
Beş uçan kişi yahut “kuş adam” olarak bilinen beşerler 30 metrelik bir direğe tırmanır. Dördü iplere bağlı halde kendini boşluğa bırakır ve havada dans ediyormuş manzarası yaratırken, bir kişi de direğin zirvesinde kalıp davul ve flüt çalar.
Efsanelere nazaran bu dans rableri memnun etme, kuraklığı dindirme ve temel besin kaynakları olarak mısır hasılatını artırmak hedefiyle yapılır.
İran: Yalda
Yılın en uzun gecesinde yapılan bu kutlama sırasında aileler bir ortaya gelir, yiyip içerek sabaha kadar şiir okur.
En beğenilen yiyecekler kırmızı renkleri nedeniyle nar ve karpuzdur; bu renk şafağın ve hayatın sembolü olarak görülür.
Geleneksel kıyafetleriyle Kalaş kızlar birbirinin örgülerini öpüyor
Pakistan: Çatarmas
Pakistan’ın Afganistan hududunda Hindikuş Dağları’nın vadilerinde yaşayan ve pagan azınlığı oluşturan Kalaşlar kış gündönümünü ateş yakıp dans ederek ve kuru meyveler yiyerek kutlar.
Romalıların Saturnalya kutlamasını betimleyen bir resim
Antik Roma: Saturnalya
Antik Roma devrinde 17 Aralık’ta başlayan ve 7 gün süren bu kutlama, ilahların atası Satürn ismine yapılırdı.
Onun ismine kurulan tapınaklarda kurbanlar kesilir, ziyafetler düzenlenir, armağanlar verilirdi.
Kutlamaya katılmaları için kölelere bile müsaade verilirdi.
Noel
Noel, Hristiyanlıkla paganlığın ve antik Roma kutlamalarının bir karmasıdır.
Roma periyodunda kullanılan Ay takvimine nazaran kış gündönümü 25 Aralık’a denk gelir.
Ancak 1500’lerde miladi takvime geçilince günlerde kayma olmuş, kış gündönümü 21 Aralık’a kaymıştır.
Yine de Hristiyanlar birinci tarihe bağlı kalarak 25 Aralık’ı İsa’nın doğum günü olarak kutlamaya devam etmiştir.
Noel Baba ve Yule kütüğünü gösteren 1800’lerde yapılmış bir eskiz
Yule – Yul – Jul (Hristiyanlık öncesi Kuzey Avrupa)
Günümüz İskandinavya bölgesinde yaşayan Cermen halkları tarafından kutlanan bu antik bir pagan kış şenliğinde, güneşin dönüşünü, ışığı ve sıcağı temsil edecek halde ateş yakılırdı.
İskandinav rabbi Thor için kütük yakılarak berbat ruhlar kovulmaya, gelecek yıl için de güzel baht getirilmeye çalışılır, müzikler söylenirdi.
Günümüz Noel kutlamaları ile benzerlikler içerir.
İngiltere’de Salisbury’de Neolitik devirde M.Ö. 3000’li yıllarda kurulmasına başlanan Stonehenge anıtı
Druid ve başka pagan merasimleri (İngiltere ve Batı Avrupa)
Paganlar ve Kelt topluluklarındaki rahip sınıfı söz eden Druidler için kış gündönümü kutlamaları, güneşin dönüşünü getirdiği için büyük kıymet taşıyordu.
Bugün bile İngiltere’deki tarih öncesi Stonehenge anıtı etrafında toplanan şahıslar kış gündönümü sonrasındaki birinci güneşin doğuşunu kutlar.